Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae).
Rodzimy obszar występowania to strefa arktyczna i umiarkowana półkuli północnej oraz Gwatemali, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie w innych rejonach świata. W Polsce jest pospolity na rozległych obszarach północnej części niżu, w górach jest rzadki. Przez Polskę przebiega południowa i południowo-zachodnia granica jego zwartego zasięgu. Biegnie ona przez Dolny Śląsk, Nizinę Śląską, Wyżynę Śląską, Góry Świętokrzyskie, Nizinę Sandomierską i Roztocze. Poza tym obszarem zwartego zasięgu znajduje się kilka oderwanych, reliktowych stanowisk wTatrach:Wielkie Koryciska,Małe Koryciska,Siwiańskie Turnie,Sarnia Skała(zboczaDoliny ku Dziurze),Hruby Regiel. Dalej na południu Europy występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie w górach.
Morfologia
Pokrój
Krzewinkanieprzekraczająca 10 cm wysokości o pokładających się pędach długości do 100 cm, łatwo się ukorzeniających. Młode pędy są delikatnie owłosione, starsze pokryte są brunatną, łuszczącą się korą.
Liście
Ulistnienieskrętoległe. Liście zimozielone o siatkowatym unerwieniu, o długości 1,5-3 cm, całobrzegie, skórzaste, z wierzchu połyskujące, ciemne, od spodu bledsze[6]. Podługowate lub odwrotnie jajowate. Są owłosione na brzegach i mają nasadę zbiegającą w ogonek[7].
Kwiaty
Drobne, krótkoszypułkowe, zebrane po 4-5 w małe, zwisłe grono wyrastające na końcach gałązek.Kielich kwiatówpięciodzielny, działki biało obrzeżone, płatki korony jasnoróżowe lub białe, zrośnięte w dzbaneczkowatą, rozszerzoną u nasady koronę o 5 drobnych ząbkach i średnicy 3-4 mm. Wewnątrz korona jest delikatnia owłosiona. 10 pręcików z długimi, różkowatymi wyrostkami na szczycie, skierowanymi ku dnu kwiatowemu.
Owoce
Czerwona, połyskującajagoda, o mączystym miąższu[6].
Biologia i ekologia
Chamefit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. W Polsce najwyższe jej stanowiska znajdują się wTatrachna wysokości około 1220 m n.pm. Rośnie tutaj w naskalnych murawach[5]. Roślina światłolubna, zasiedlająca widne, rzadkie bory sosnowe i suchewrzosowiska. Spotykana jest także na wydmach[6]. Występuje pojedynczo lub w skupiskach, czasami tworzy zwarte łany o powierzchni kilkunastu hektarów (np. wBorach Tucholskich). W klasyfikacji zbiorowisk roślinnychgatunek charakterystycznydla związku zespołów (All.)Calluno-Arctostaphylion[8]. Liczba chromosomów 2n = 52[5].
Zagrożenia i ochrona
Roślina objęta w Polsce ścisłąochroną gatunkową. Została mocno przetrzebiona przez intensywne pozyskiwanie dla celów leczniczych. Wskutek tego wyginęła na wielu stanowiskach. Liczne jej stanowiska zostały zajęte i zniszczone wskutek rozbudowy przemysłu. Wiele jej stanowisk znajduje się wparkach narodowychi rezerwatach przyrody[6]. Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategoriiNT(bliski zagrożenia)[9].
Zastosowanie
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: Liść mącznicy –Folium Uvae-ursi. Zawierają do 20% garbników,glikozydy(arbutynęi metyloarbutynę),flawonoidy–izokwertycynę, wolnyhydrochinon, kwasy organiczne (elagowy,galusowyichinowy) orazśluzy.
Działanie: moczopędnie, ściągająco i antyseptycznie.Odwarystosuje się przy łagodnych zakażeniach dróg moczowych, a także przykamicy nerkowej, przerościegruczołu krokowego, moczeniu się nocnym,ropomoczu,białkomoczuibezmoczu. Często stosowana jest do tego celu w mieszance zeskrzypem polnym. Do skutecznego działania niezbędny jest alkaliczny odczyn moczu, który uzyskuje się pijąc podczas kuracji wodę mineralną lub roztwór sody. Ze względu na różne przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne kurację można przeprowadzać tylko pod kontrolą lekarza[10].
Zbiór i suszenie: Od kwietnia do września roślinę osmykuje się z liści, następnie suszy się je w miejscu cienistym i przewiewnym (zbrunatniałe listki powinno się usunąć z surowca)[10].
Sztuka kulinarna: Surowe owoce mają cierpko-kwaśny smak. Obecnie uważane są za niejadalne, dawniej jednak w północnych krajach, gdzie trudno o owoce, były spożywane jako namiastka żurawiny[10].
Dawniej roślina wykorzystywana była w garbarstwie[10].
Roślina ozdobna. Jest uprawiana zwykle jakoroślina okrywowa[11].